Осындай үлкен жеріміз бар деп мақтанамыз. Бірақ шет елден ет тасымалдаймыз.
Өкінішке қарай ауыл шаруашылығы министрлігі мен әкімдіктегі салаға жауапты қызметкерлер өз міндеттерін дұрыс атқармай отыр деп ашық айтуға болады. Мысал көрші Ресей 20 жыл бұрын мал етінің 70%-ін шетелден тасыған. Қазір 140 млн тұрғынды етпен толық қамтамасыз етіп, экспортқа ет шығарып отыр. Біз де сол ресейліктермен қатар ірі қараға субсидия бөліп келеміз. Бірақ 20 млн халыққа жететіндей ет жоқ.
Субсидия жемқорлар жемсауына айналды. Ресей қаптаған санкцияға қарамастан бұл мәселені қалай шешті? Субсидия қаржысын журналистер мен блогерлерге бақылатып қойды. Енді осы мемлекет билігі «Ауылдағы блогерлерді қолдаймыз. Ауыл Блогерлері – Ресей ауылын гүлдендіреді. Жайқалған селомызға қала жастары ағылып көшеді» деп жатыр. Қазақ Үкіметі де қарап жатқан жоқ. Премьер-министр осы аптада Дохада өткен Катар экономикалық форумына қатысты. Қазіргі уақытта ет және ет өнімдерін, азық-түлік тауарларын шығаратын қазақстандық компаниялар өз өнімдерін Катар еліне экспорттауға мүдделі. Осыған байланысты Халал сертификаттары рәсімдерін жеделдетуді қолға алмақпыз, – деді Әлихан Смайылов. Міне, етті экспорттау мүмкіндігі көбейді.
Агросаланы субсидиялау өзгереді. Нақтырақ айтсақ, етті мал шаруашылығындағы екі түрлі субсидия алынып тасалмақшы. Біріншісі – асыл тұқымды бұқаны жалға беру, екіншісі – (ірі қара малдың тұқымдық шығу тегіне сәйкес келетін импортталған аналық басын сатып алу). Соңғысын жалпақ тілмен айтсақ таза тұқымды сиыр.
Ермек Абуов, «Қазақстан фермерлер одағы» РҚБ төрағасының орынбасары:
- Шетелден, Аустралиядан көп мал кіріп келді ғой. Олардың көбі товарлы, асыл тұқымды мал емес. Біздің өзімізде де жететін ондай малдар. Неліктен оларға субсидия төленді, неліктен олар импортталды деп АШМ сұрақ қою керек. Енді олар өздерінің қателіктерін дұрыстайын деп отыр ғой. Оған төленбейді, деп. Оны қолдаймын. Әкелдің ба, жақсы тұқымды әкелу керек.
Жақсы тұқым әкелгендер субсидия ала береді. Мұндағы мәселе бұған дейін таза тұқымды және асыл тұқымды деп екі топқа бөліп, соларға субсидия беріліп келген. Енді екі бағыт бірігеді және асыл тұқымды мал басына қаржылай қолдау көрсетіледі.
Мәселен қара малдың асыл тұқымды аналығын елден сатып алсаңыз – 150 мың теңге, ТМД елдерінен, Украинадан импортталса – 225 мың, Аустралия, АҚШ, Солтүстік және Оңтүстік Америка, Еуропа елдерінен әкелінсе – 300 мың теңге қаржылай қолдау көрсетіледі. Мұндай көмек алғандарды іздедік, таптық.
Сәкен Сейітханұлы, тілші:
- Менің артымда жайылып жүрген «герефорд» тұқымды сиырлар мен бұзаулар. Дәл осы асыл тұқымды қара малға субсидия беріледі. Біз дәл осындай сиырмен айналысатын шаруашылықтың біріне келдік. Ақмола облысы, Ақкөл ауданы, Қарасай ауылының маңындамын. Бұл – Игілік Тәутенов ағамыздың шаруа қожалығы. Алдағы уақытта ірі қараға берілетін субсидия тағы да өзгеріске ұшырамақшы. Тағы да деп айтуымның себебі бар. Бұған дейін субсидия беру тәсілі 4 жылда 6 рет өзгерген.
Игілік Тәутенов, шаруа қожалығының басшысы:
- Бұл дұрыс емес деп есептеймін. Себебі әр шаруаның бастауында қаражат керек болады. Біреуінде ақшасы бар, бүреуінде жоқ. Біреу он, біреу жиырма бас. Бұқаны сатып алатын ақшасы болмайды, ұрық алатын, ұрықтандыратындай жағдайы болмайды.
Шаруа бұқаны жалға беру тәртібін реттеп қалдыру керек еді дегенді айтты. Бұл пікірді «Әулиекөл тұқымы бойынша палата» директоры да қолдады. Себебі асылдандырудың бір жолы осы қадам еді.
Нұрғали Бисекенов, «Әулиекөл тұқымы бойынша республикалық палата» директоры:
- Осы бағдарламаның аясында көп шаруашылық пайда болып қалды. Әсіресе 15-20-100 сиыры бар шағын шаруашылықтар. Асыл тұқымды бұқаны сатып алу үшін қандай порода болсын бірден 500 мың теңге қою керек. Көбісінде ақша жоқ.
Бұл жайттың екінші жағы бар. Дәл осы бағытта жемқорлық көп – бір, екіншіден – нәтиже көзге көрінбейді.
Дамир Егізбаев, ҚР АШМ ресми өкілі:
- Бұқаны жалға алу деген не ол? Жақсы, жалға алды, бірақ ол өнім берді ме, бермеді ме, одан төл алды ма, жоқ па білмейсің. Бір сөзбен айтқанда, бақылау – нөл!
Мәселен 2018-2019 жылдары субсидияның қаржысын талан-таражға салу дерегі бойынша 40-қа жуық факт тіркеліпті. Ал, өткен жылдың соңында дәл осы ауыл шаруашылығы саласында 18 заңға қайшы әрекет анықталған.
Алмасбек Садырбаев, «Shopan ata» ұлттық қой өсірушілер қауымдастығының төрағасы:
- АШМ тарапынан, жергілікті ауыл шаруашылық басқармалары тарапынан өздерінің мүдделі үлкен шарушалықтарына мүдделестері бар. Солардың асығы алшысынан түссін деп мына реженің ішіне сондай дүниелерді енгізіп қояды. Жалпылама айқындалып жатады, қазақтың шаруаларына күйе жағады.
Иә, субсидия шағын шаруалардың қолына тимейді. Ірі фермалар, шаруа қожылықтары ғана мемлекеттің қолдауын көріп отыр. Бірақ алудың өзі мұң, кешігеді. Енді осы кешеулдеп келетін қолдау қысқармақшы.
Ермек Абуов, «Қазақстан фермерлер одағы» РҚБ төрағасының орынбасары:
- Өкінішке қарай 2023 жылғы мал шаруашылығына жоспарлап отырған субсидия – 107 млрд. Былтырғы жылмен салыстырғанда 22,5 млрд-қа азайып отыр... Соңғы бір-екі жылды алайықшы, техника қымбаттап кетті, жанармай қымбаттап жатыр.
Ауыл шаруашлығы министрлігі болса бөлінген қаржы өзгеруі мүмкін екенін айтады.
Дамир Егізбаев, АШМ ресми өкілі:
- Оның ішінде етті мал шаруашлығына 42 млрд деп қарастырып отырсақ, яғни биылғы шығынның жалпы соммасының 39-40 пайызы осы бағытқа жұмсалады. Бірақ дегенмен жартыжылдықтан кейін бюджетте анықтау деген өтеді, сол кезде мына 107 млрд былтығыдай 130 млрд болуы мүмкін, бәлкім одан да асып түседі деген ойдамын.
Жоғарыда айтқанымыздай, екі бағыт қысқарады. Одан 2,3 млрд теңге үнемделеді. Бірақ сол қаржы дәл осы мал шаруашлығының өзге де салаларына жұмсалмақшы.
Дамир Егізбаев, АШМ ресми өкілі:
- Жұмыс тобының қорытындысынан кейін біз барлық келісуге мемлекеттік органдарға жібердік. Ол жақтан келісімдер шыққаннан кейін, сәтін салса, күзге дейін қабылдаймыз деген жоспарымыз бар. Бірақ ол қалай қабылданса да, бірден іске аспай, келесі жылдың бірінші қаңтарынан бастап жүзеге асады.
Жыл сайын өзгеретін субсидия ендігі жылы да түрлене түседі. Алайда мамандар тұрақтылық болу үшін 3 жылға осы талаптарды сақтамақшы. Уақыт көсетеді...
Сәкен Сейітханұлы, Тайыр Мерекенов «Жеті күн»
Халықтың әлеуметтік мәселесін шешу – мемлекеттің экономикалық қуатына тікелей қатысты болмақ.
Жер бетінде 200-ге жуық мемлекет бар. Солардан халқы билігіне разы екі ел бар десек, біреуі – Сингапур. Сингапур ұстанған бағыт – білім мен ғылым. Қазіргі Президенті Халима Якоб Құран оқитын мұсылман. Ал Раяна Барнави космосқа ұшқан бірінші астронавт мұсылман әйелі. Мекке мен Медина орналасқан Сауд Арабиясында туған. Біздің Ұлттық ғылым академиясының президенті Күнсұлу Закария секілді медицина саласындағы мықты ғалым. Міне, айналамыз осылай өзгеріп келеді. Әйелдер қоғам дамуына белсене араласқан сайын өркениет те бізге жақындай түспек. Парламентімізге әйелдер квотасы енгізілуі де содан деп ойлаймын. Өкінішке қарай, дуалы ауызды дейтін кейбір азаматтар әйелдер ғана емес, мектеп жасындағы қыз балалар да пәренжеге орансын деп уағыз айтады. Жат сананы күштеп таңу – адамдар арасында алауыздық туғызады.
Кеше Иордания патшайымы Рания таяуда түсірмек келіні сауд ханшаймы Раджваға арнап танысу тойын өткізді. Бұл келін болашақта Иордания патшайымы болады. Қазақ әйелдері де орамал тақты, кимешек киді. Сонымен қатар отбасындағы береке мен отағасы тапқан нәпақаны ұқыпты жаратып ұрпағын иманды болуға тәрбиелеп өсірді. Отбасындағы бақыт шырақшысы болды. Ал бақыт дегеніміз отбасыңды бағып-қағуға жеткілікті ақша табатын қаракетіңнің болуы. Жұмыс болмаса қарыз аласың. Еліміздің борышқа батқан тұрғындарының төлем қабілетін қалпына келтіру мақсатында олардың банкроттығы туралы Заң жыл басында жарияланған. Сонымен кімдерді банкрот дейміз?
Астаналық Балнұр банкрот болды. Қазір өтініші бойынша рәсімдеу процесі жүріп жатыр. 5 жыл бұрын жолдасымен кәсіп ашпақ ниетте 2 млн теңге кредит алған. Жолы болмады, ісі жүрмеді, кредиттің үстіне кредит алуға мәжбүр болды.
Балнұр, Астана қаласының тұрғыны:
- Төлей алмадық, ажырасып кеттік, кредит менің атымда болғандықтан, проценттер де менің атыма кетті. Жұмысым бар, айлық аз. Қолымда балам бар. Бәрі қымбат заман ғой, пәтер жалдау мүлдем шарықтап кетті, 100 мыңға шейін барады. Екі күннің бірінде банктен хабарласып, маза бермейді. Жүйкеге тиеді, бәрі көңіл-күйге, психологияға әсер етеді. Менде түк жоқ, баспана жоқ, машина жоқ, зейнетақы жинағы жұрмейді.
Жалпы қосарлап несие алатындар аз емес. І кредиттік бюроның мәліметінше елімізде биыл тұтынушылық несие 30 процентке көбейген. 7,5 млн халық банктерден 7,7 трлн теңге несие алған. Ойлансақ, қыруар ақша. 1,5 млн азамат кредитін 90 күн кешіктіріп төлей алмай жүр, олардың мойнындағы қарыз көлемі 1 трлн теңге.
Тұрсынбек Өмірзақов, экономист:
- Қарыз жүктемесі дейді. Ол неден шықты? Өйткені біздегі кредиттің бағасы дүниежүзінде жоқ баға. Бізде 56 пайызға дейін бара алады. Бағаны осыншадан биік қойма деп әкімдер тексеріп жүреді ғой базарда, солай неге тексермейді банкілерді? «Ей, көке, сен 3 пайыздан асырма!» деп.
Банкроттық туралы заң күшіне енгелі 2 жарым ай. Жалпы қаржыгерлер әуелде қарыздың шырмауынан шыға алмай жүрген осы 1 млн адам банкроттық жариялауы мүмкін деген еді.
Әзірге 2,5 айда 52 мың адам кредитімді кешірсе деп өтініш жазған. Оның өзінде 40 мыңнан астамы мақұлданбаған. Яғни бұл өтінімдердің 85 проценті кері қайтарылды деген сөз. Неге?
Меруерт Сисенбаева, ҚР ҚМ Мемлекеттік кірістер комитеті басқарма басшысының орынбасары:
- Себептері әр түрлі, сараладық. Азаматтар өтініштерді рәсімдегенде қателік жіберіп жатыр. Басым бөлігі кредиттік бюроның ақпараты бойынша рәсімге сәйкес келмейді. Соманы төлемеу фактісі, ол ең көп үлесті сома. Екіншіден, өзінің ортақ мүлікі бар болып шықты. Үшіншіден, банкпен қарыздарын реттеу құжаттарын алдын ала ұсынбаған.
282 млн теңге. Алматылық бір азамат осыншама кредитін кешіруді өтінген. Әрине, тым үлкен сома болса, тек сот арқылы банкроттық рәсімдеуге болады. 8 мың теңге несиесін жабуға жағдайым жоқ дегендер де табылған. Соттан тыс банкроттық жариялау үшін қарыз 5 млн 520 мың теңгеден аспауы керек. Рәсімдеу процесі 6 ай жүреді. Сол себепті әлі банкрот деп танылған ешкім жоқ. Бірақ заңның шикі тұстары жетерлік, дейді заңгерлер.
Семён Симоненко, заңгер, «Қазақстан банкроттық орталығының» серіктес басқарушысы:
- Жетілдіретін тұстары көп. Ресейдің тәжірибесін қарадық, оларда банкроттық жариялау күрделі емес. Біздің заңның шарттары тым қиын. Соңғы бір жылда несиесін төлемегенін банктен растау құжатын әкелуі керек. Ал банктер болса асықпайды, себебі олар кредитті кешіруге құлықсыз.
Кіріс комитетіндегілер бүгінде бұл фактіні растап отыр. Банк өкілдері төлем қабілеттілігін қалпына келтіруге келгенде селқсотық танытады.
Меруерт Сисенбаева, ҚР ҚМ Мемлекеттік кірістер комитеті басқарма басшысының орынбасары:
- Мысалы ай сайын 100 мың төлейтін, ол айтады «қазір мен төлей алмаймын, ай сайын 20 мыңнан төлейінші» дейді. Банк келіседі. Борышкер ай сайын 95 мың теңгеден төлеймін десе де банк жоқ демейді. Бір қарасаң, жеңілдетілген нұсқасын ұсынып тұрған сияқты болады, алайда бұл азаматтарға қолайсыз, жалпы құжатты қайта қарастыру керек сияқты.
Басынан-ақ банкроттықтан үміттілердің 85 проценті өтпей қалғаны жақсы тенденция емес дейді экономистер. Заңның әуелдегі мақсаты қазақстандықтарды қарыз қамытынан босатып, төлем қабілетін қалпына келтіру іс жүзінде орындалмайтын түрі бар. Парламент заңға шұғыл өзгеріс енгізуі тиіс дейді тәуелсіз сарапшылар.
Нұржан Бияқаев, Банк мәселелері жөніндегі тәуелсіз сарапшы:
- Заң мына түрінде биыл оң динамика көрсетпейді. Ойлап қараңызшы?! Соңғы 18 айда бір рет те төлем салынбаған болуы керек. Оның үстіне банк немесе микроқаржы ұйымымен сотпен үйлестіру рәсімін жасаған болуыңыз керек. Қаржы пирамидаларына саламын деп кредит алғандар банкроттық рәсімдеуге өте алмайды, осындай да арнайы норма керек.
Төрт қазақстандықтың үшеуінде кем дегенде бір кредиттен бар. Ай сайын 1,5 млн адам жаңа кредит алады. Тіпті той жасау үшін несие алатын біздің халықтың осы банктен қарыз алуға құмарлығын қойдыру үшін қаржылық сауат керегі жиі айтылатын болды. Сол үшін «Қарызсыз қоғам» жобасы қолға алынды.
Ақмарал Бекмұрзаева, «Қарызсыз қоғам» жобасының жетекшісі, экономист:
- «Қарызсыз қоғам» жобасына ауылдардың 6 мыңнан астам тұрғынын қатыстырдық. Біз оларға отбасылық бюджетті сауатты басқаруды үйретеміз. Кейде тіпті қажетсіз дүниелерге ақша жұмсайтындар бар. Сөз барысында бір әйел 70 мың теңге жалақысы бола тұра екі кредит алып алғанын айтып жылады.
Су жаңа мәлімет, кіріс комитеті бізге бүгін ғана 7 мың адамның 11 млрд теңге көлеміндегі кредиті кешірілуі мүмкін екенін мәлімдеді. Заңға сай олар енді 5 жылдай ешқандай кредит ала алмайды.
Банкрот деп танылғандар сондай-ақ 3 жыл бойы қаржылық мониторингте болады. Ал, жалған банкроттық рәсімдегендер 690 мың теңге айыппұл төлейтін болады.
Индира Жылқайдарова, Дәурен Жұрхабаев, «Жеті күн».
Жалпы әлемдегі геосаяси жағдай күрделеніп барады.
New York Times газеті ертең Түркиядағы сайлауда кім ұтса да оны экономикалық үлкен дағдарыс күтіп тұр деп сараптамалық мақала жариялады. Расында да кейінгі 10 жылда түрік лирасы долларға қатысты құнын 80% жоғалтты. Жексенбіде Түркияның әрбір азаматының дауысы алтыннан да бағалы болмақ. Екінші турда Ердоған мен Кылычдароғлы тартысында қайсысы бір дауыс артық алса – сол Президент атанады. Сондықтан да Ердоған газды тұрғындарға тегін бергізіп, зейнеткерлер ақшасын өсірді. Президент Ердоғанның осы әрекеттерін сынап жүрген қарсыласы Кылычдароғлы "несие-кредит алғандар үшін проценттерін мемлекет есебінен төлетем, қалған соманы президент болсам үш жылға созам" деп сайлаушыларға ақырғы сөзін айтты.
Кім ұтады дегенге келсек, өткенде Бразилиядағы президенттік сайлауда да бірінші тур дәл осылай аяқталған. Онда да сәл көбірек дауыс жинаған кандидат жеңіске жеткен. Сарапшылар соған сүйеніп Ердоған Президентігін жалғастыра береді дейді.
Түркияның келесі президенті кім болады? Әуелі премьер-министр, сосын президент ретінде елді жиырма жылдан астам басқарып келген Ердоған ба, әлде оның қарсыласы Кемал Қылышдароғлы ма? Түркияда билікке мұндай тартысты талас бұрын-соңды болмаған. Сондықтан болар, Анадолы еліндегі екеудің текетіресіне төрткүл дүние көз тігіп отыр. Ертең президент сайлауының екінші кезеңі, қос үміткердің де президент болудан дәмесі еселене түспесе, ортаймаған секілді.
Түркияны 9 жыл басқарған 69 жастағы Реджеп Тайып Ердоған өз сайлаушыларына қандай уәде беріп отыр? Түркияның оңтүстік-шығысындағы 50 мыңнан астам адамның өмірін қиған жойқын жер сілкінісінің салдарын тез арада жоюға, инфляция деңгейін бірнеше есе төмендетуге және азаматтардың әл-ауқатын жақсартуға сөз берді ол. Жастарға 7,5 мың доллар несиені пайызсыз бермек. Республикалық альянс коалициясының үміткері мұны бәріне біріккен парламент пен президенттік жүйе арқылы қол жеткізуге болады деп сендіреді.
Режеп Тайып Ердоған, Түркия президенті, үміткер:
- Кемал мырза, сіз президент болып сайлансаңыз не істейсіз? Парламенттің қолдауына ие бола алмаған соң бірдеңе істей аласыз ба? Жоқ. Заң шығарушы билік қайда беріледі? Әрине парламентте. Біздің халықтық одақта парламентте 323 депутат бар. Заң жобаларын қалай қабылдауды жоспарлап отырсыз? Біз заң шығарушы және атқарушы биліктің үйлесімді жұмыс істеуі үшін дауысымызды береміз. Бұл жерде екіжақтылықтың пайда болуына жол бере аламыз ба? Бұған жол бермес үшін жексенбі күні сайлауға барып, өз дауысымызды береміз.
Ал, оның қарсыласы 74 жастағы Кемал Кылычдароғлұның сайлауалды науқанында берген басты уәдесі – елге парламенттік басқару формасын қайта оралту. Сонымен қатар, президенттің өкілеттігін қысқартып, қайта сайлану құқығынсыз 7 жылға дейін ұлғайту. Елдегі жемқорлықпен күреспек. Ал сыртқы саяси қызметінде Батыспен, әсіресе АҚШ және Еуроодақпен қарым-қатынасты тереңдете түскісі келеді.
Кемал Кылычтароғлұ, «Халық альянсынан» үміткер:
- Еліміздің қазіргі жағдайы мәз емес. Түркия бұл жағдайдан шығуы керек. Мұны істеу үшін біз бірге күресуіміз керек. Жағдайымызға қалай қарасақ та, барлығы пессимистік атмосферада. Бүгінгі таңда Түркияда күрделі экономикалық мәселелер бар. Күні кешеге дейін дауласқан адамдардан ақша сұрап жүрсек, бұл – мәселе бізде деген сөз. Бұл туралы бәріміз хабардармыз. Сондықтан біз сайлауға барып, өз дауысымызды береміз. Біз авторитарлық үкіметті демократиялық жолмен ауыстырамыз.
Екінші кезеңнің тартысты өтетініне 14 мамырдағы сайлауда президенттікке үміткер болған Синан Оған да себепші болды дейді сарапшылар. Олар Оғанға «кингмейкер» деп айдар тағып та үлгерген. Яғни кандидат болмаса да сайлау нәтижесіне әсер ету мүмкіндігі бар адам деген сөз. Елдегі этникалық күрттердің де дауысы қақ жарылды. Бұған дейін парламентте болған «HDP» Халықтық демократиялық партиясы Кылычтароғлұн, ал осы жолы парламентке республикалық одақ құрамынан енген «Hür Dava» партиясы Ердоғанды қолдады. Қоғамдық сауалнамалардың бұл жолғы нәтижесі бойынша Ердоған алда.
Айнұр Ноғаева, халықаралық қатынастар маманы:
- Бірінші кезеңдегі секілді екінші кезеңде де қос үміткер өзінің жеңіске жететінін айтады. Дегенмен сауалнамалардың нәтижесіне сәйкес, Ердоғанның басым екенін көріп отырмыз. Бүкіл әлемдегі секілді экономикалық жағдай Түркияда да қиын. Дегенмен қолдау әлі неге жоғары десеңіз, оны былай түсіндірер едім. Ердоғанның қазірге дейін ұстанып келген дәстүрлі саясатын қолдауы деуге болады. Тіпті, қазіргі зілзала аймақтарында да Ердоғанға жоғарғы қолдау көрсетілуі қазірге дейін халықтың өзгеріс емес тұрақтылықты таңдауының бір дәлелі ретінде қарауға болады.
Бірінші турдағы сайлауға 64 миллионнан астам сайлаушының 55 миллионға жуығы қатысты. Пайыздық көрсеткішпен – 85,6 деген сөз. Түркиядағы сайлау ережесіне сәйкес, шетелдегі сайлау учаскелеріндегі сайлау алдын-ала өтеді. Мұндағы мақсат, бюллетеньдердің Анкарада саналуы. 20-24 мамыр аралығында әлемнің 73 еліндегі 167 сайлау учаскесінде өтен дауыс беру аяқталды. Ақпарат агенттігінің хабарлауынша, шетелде 2 миллионға жуық түрік азаматы дауыс беруге қатысқан. Бұл елден тыс жердегі дауыс беру құқығына ие азаматтардың 55%-і. Сонымен, Түркияның келесі президенті кім? Ертең белгілі болады.
