Жеті күн 28.10.2017

 

 

Күні кеше соңғы нүктесі қойылды. Елбасы Жарлық шығарды. Сөйтіп әліпбидің соңғы жобасы бекітілді.

 

«Соңғы жоба» – осы айдың тоғызыншы жұлдызында жұмыс тобының Мемлекет басшысына ұсынған нұсқасы. Ол – «бір дыбыс, бір әріп» ережесіне негізделген әліпби. Асылында бұл заңдылыққа бағыну тіліміздің өзіндік қасиетін сақтап қалуына септесуі тиіс. Ал қазаққа ғана тән қаріптерді таңбалауда қолданылған белгіні өмірге қайта әкелудің қажеті жоқ. Яғни компьютердің пернетақтасында бар белгі. Демек технологияның тілін меңгеруге бір табан жақындауға мүмкіндік туып отыр деген сөз.

 

Осындай артықшылықтарынан болар?! Соңғы жоба қоғам тарапынан қолдау тапты. Сондықтан бекіту ісіне берік кіріскен де дұрыс шығар?!

 

Латын қарпіне негізделген қазақ тілі әліпбиін бекітпес бұрын, Елбасы Президент Әкімшілігінің Басшысы Әділбек Жақсыбековті және оның бірінші орынбасары Марат Тәжинді қабылдаған болатын. Кездесуде Нұрсұлтан Назарбаев бір нәрсені жақсылап ескертті. Ол – қазақ әліпбиін латын қарпіне кезең-кезеңмен және жүйелі түрде көшірудің маңыздылығы.

 

 

 

Латын қарпіне көшу мәселесі күні кеше басталған жоқ. Тәуелсіздікті еншілеген тұстан бері көңілде жүрген іс. Тек орайы келмей, осы уақытқа дейін жеткен.

 

Осынау өзгерістер шағында Ұлы Абайдың ұлағаттары ойға оралады. Ақын он бесінші қара сөзінде: «Егер де есті кісілердің қатарында болғың келсе, күнінде бір мәрте болмаса, жұмасында бір, ең болмаса айында бір, өзіңнен өзің есеп ал!» – деген екен.

 

 

Әрине, есті болуды қаламас ешбір пенде жоқ. Оның үстіне ұлт үшін ұлық іске атүсті қарағанымыз ағаттық. Ендеше «төл әліпбиді латын қарпіне лайықтау жұмысы қалай жүргізілді?» деген сұрақ кез келген саналы азаматты алаңдатуы тиіс. Біз үшін де солай. Сонымен не істелді? 

 

Қазақ елі латын әліпбиіне көшуге қатысты нық қадам жасады. Президент Нұрсұлтан Назарбаев қазақ тілі әліпбиін кириллицадан латын графикасына көшіру туралы тарихи құжатқа қол қойды.

 

Қыркүйекте Парламенттің қос палатасында таныстырылған әліпбидің  жобасы қоғамда 2 ай қызу талқыланды. Қазақ әліпбиін латын қарпіне көшіру үшін тіл мамандары жарты жыл еңбектенген болатын.

 

Алғашқы нұсқада 25 таңба және 8 дыбыс берілсе, екіншісі дәйекше арқылы таңбаланған. Таңдау соңғысына түсіп отыр. Сонымен ресми түрде мақұлданған жаңа әліпбиде 32 таңба бар. Оның 9-ы апострофпен белгіленген. Атап айтсақ, олар: Ә, Ғ, Й, Ң, Ө, Ш, Ч, Ү және У әріптері. Сондай-ақ қазақ тіліндегі қысқа «й» мен ұзақ «и» латынның «і» әрпіне, х мен һ «н» әрпіне бірікті. Енді жуан және жіңішкелік белгісі деп бөлмейміз. Ал кириллицадағы кірме дыбыстар, яғни Ю, Я, Ё, Щ мүлдем болмайды.

 

Латын әліпбиіне көшу тәуелсіздік алған күннен бастап айтылып келеді. Ширек ғасыр бұрын буыны бекімеген жас мемлекет үлкен қадам жасауға әзір емес еді. 1990 жылдан кейін 2006 жылы сөз болды. Араға 5 жыл салып 2012-де Президент халыққа Жолдауында нақты міндет жүктеп, әзірлік басталды. Қазір нағыз иіні қанған бастама. Себебі Қазақстан қысқа мерзімде аяққа нық тұрды. Алдымен экономика, сосын саясат. Қиын-қыстау кезеңде ұстанған қағидамыз осы болатын. Рухтың жаңғыруы ұлттық құндылықтардың жаңаруынан бастау алады. Биыл Президент «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты мақаласында 6 бағытты анықтап, нақты міндет жүктеді. Соның алғашқысы – қазақ тілін латын әліпбиіне көшіру.

 

– Латын әрпіне көшкенде біз орыс тілінен қашып кетейін деген жоқ алып-қашпа сөзбен осыны кейбіреулер саясаткерлер айтады. Әсіресе орыс тілінде. Әліпби – тек қана қазақ тіліне байланысты мәселе. Орыстың тілінде кириллицада орыс басылымдары шыға береді. Кириллицаның ішінде бізге грамматика да, сөздігіміз де керек емес әріптер бар. Мысалы, қазақта «ш» деген сөз жоқ. «Я» деген сөз жоқ. Японияны «Жапония» дейміз біз. Солай ғой? Твердый знак (ъ), мягкий знак (ь) деген жоқ. «Ч» деген жоқ. «Ц» деген жоқ. Оның барлығы біздің алфавитіміздің ішінде отыр. Пайдаланбайды, пайдаланса, біздің тіліміздің негізгі нұсқасын бұзып жібереді.

 

Кез келген қоғамның болмысын қалыптастырып, айналасымен байланыс орнататын – тіл. Тілдің жаны бар. Оның даму заңы бөлек. Байқаусызда тұнығын лайлап алсақ, қалпына келтіру қиын. Әліпби өзгерту бір әріпті екіншісіне ауыстыру ғана емес. Негізгісі – тілдің өз міндетін ойдағыдай атқарып, дамуына жағдай жасау. Бізде техникалық тіл мүлде мешеудің күйінде екені рас. Латын әліпбиі – озық технологиялар кеңістігіне кірігуге мүмкіндік. Бастамаға қатысты Ақордаға 300-ден астам үндеу мен ұсыныстар түскен. Туған тілдің тағдырына ешкім бей-жай қарамайды.

 

 

Қазақстан ширек ғасырда жоғын түгендеп, барын бағалауда аз тер төккен жоқ. Алаш пен Абайдың тілі – шұрайлы, бай тіл. Оның әлеуетін түркі жұртына ортақ тұлға Ысмайыл Ғаспыралы 1886 жылы «Тәржіман» газетінде: «Шыңғыс пен Темір заманынан бері тамырдан қол үзбеген қазақ тілі түбінде түркіге ортақ тіл болуы мүмкін», – деп тәпсірлепті. Латын қарпіне көшу – ғылым мен техника дамып, жаңарған заманда ана тіліміздің мәртебесін асырып, көштен қалмаудың қамы. Зиялы қауымға шығармалары үшін алаңдауға еш негіз жоқ.

 

 

Латын қарпіне көшу – ұлт келешегімен байланысты тарихи, тағдырлы шешім. Ал тарих қателікті кешірмейді. Әліпбиде жіберген кемшілік салдарынан төл дыбыстарынан айырылып қалған елдер де бар. Содан сақтануымыз керек. Латын қарпіне 2025 жылға дейін кезең-кезеңімен сатылай көшеміз.

 

 

Тілге құрмет әр халықтың өз болмысына құрметі деп түсінеміз. Тілсіз жұрттың тірлігі де жойылады. Ортақ жазуымыз салтанат құрса, сырттағы 5 миллион қандасымыз атамекенімен қайта қауышады. Дүниежүзілік қазақтардың Х құрылтайында бұл мәселені Президент айтты.

 

 

 

Елбасы қойған Жарлыққа сәйкес қазақ әліпбиін латын графикасына көшіру жөніндегі ұлттық комиссия құрылады. Ал тіл білімінің мамандары ғылыми-әдістемелік құралдар әзірлейді. Қазақ әліпбиінің латын қарпіндегі соңғы нұсқасына тоқталсақ. Дәйекше – жеке әріп емес, әріпті толықтыратын белгі.

 

– Дәйекше арқылы төл дыбыстарды, оның ішінде латын әліпбиінде бар таңбалардың сыңарларын беру көзделді. Дәйекше, апостроф – әріптің оң жақ тұсында берілетін үтір немесе штрих түріндегі орфографиялық әмбебап белгі. Әлемнің кейбір елдерінде бұл үтірді оңынан пайдаланады немесе керісінше пайдаланады немесе штрих код арқылы пайдаланады. Біз бұны үтір арқылы беруді жөн көрдік.

 

Тіл жанашыры Ахмет Байтұрсынов араб әліпбиін ана тіліміздің табиғатына икемдегенде дәйекшені басшылыққа алған. Мамандар апострофтың қазақтың жазу тарихында өз орны бар екенін айтады.

 

Жаңа әліпбидің тағы бір ерекшелігі – кирилицадағы кірме дыбыстар мүлдем болмайды.

 

 

Тарихқа үңілсек, латын, араб және кирил әліпбиін қолданған елміз. Тәуелсіз Қазақстанның ендігі қадамы – тағдыршешті таңдау.

 

 

 

Әліпби ауыстыру – жай ғана таңба таңдау емес. Бұл – мемлекет орнату, елдің ордасын салу сынды ғасырлық маңызға ие іс. Себебі осы арқылы ұлттың санасы сілкінеді, жады жаңғырады, жаңа өркениетке жол ашылады.

 

Ұлт ұстазы Ахмет Байтұрсыновтан қалған қанатты сөз бар. «Ел бүгіншіл, менікі ертең үшін» деп ағартушы айтыпты. Мына бүгінгі қабылданып жатқан латын қарпіне лайықталған қазақ тілінің әліпбиі де – болашақ ұрпақ қамын ойлағандықтың белгісі.

 

Бұлайша сенімді сөйлеуіме бір ғана мысалды тілге тиек етуге болады. Қазіргі кириллицаға негізделген әліпбиді «төл» деп өзімізге теліп алуға келмейді. Бұл – аралас әліпби. Себебі біздің тілімізде 42 таңба жоқ. Бас-аяғы 28 ғана. Демек қалған дыбыстар сырттан кіріп тұр деген сөз. Ал ондай жағдайда бүкіл жүйе бұзылады. Қазақ тілінің айтылуы, жазылуы өзіндік ерекшелігінен айырылады.

 

Осыны ойлай келе, жұмыс тобы жаңа әліпбиді жасап шықты. Яғни таңба таңдаудан бұрын қазақ тілінің қасиеттерін сақтап қалуға талпынды. Бұл бағыттағы қарекеттердің қаншалықты орынды болғанына қоғам өз төрелігін айтып жатыр. 

 

Бүгінде қазақ қоғамы алдағы жеті жылда латынша жазып, латынша оқи алуы үшін маңызды бастаманы іске асыруға кірісіп кетті.

 

 

 

 

Қазақ елінің латын қарпіне көшу бастамасына алыс-жақын шетелдердің де мамандары өз пікірлерін білдіріп жатыр. Айтуларынша, бұл қадам арқылы Қазақстан рухани-мәдени дамудың жаңа кезеңіне аяқ басады.

 

 

 

Мемлекет басшысының жаңа әліпби нұсқасын бекітуі – тарихи шешім. «Бұл ретте алдыңғы буынның тәжірибесіне сүйенуге болады», – дейді Қазақстан Республикасы Президенті мұрағатының мамандары.

 

 

Әлемде ешбір ел өзінің жаңа әліпбиін ортақ талқыға салған емес. Біздің елде қазақ зиялылары, тілтанушы ғалымдар, тіпті қоғам болып латын графикасындағы қазақ әліпбиінің жаңа нобайын талдап, таразылады. Сан түрлі пікірлер айтылды.

 

 

 

Латын графикасына негізделген қазақ әліпбиінің нұсқасы тіл мамандарының сұрыптауынан, жалпыхалықтық талдаудан кейін ғана бекітіліп отыр. Ең бастысы бұл жобада қазақ тілінің дыбыстық жүйесі толық сақталды. Бірде біреуі ұмыт қалған жоқ. «Ендігі міндет – түркі тілдес мемлекеттердің осы тұрғыдағы тәжірибесін зерттеп, бұл бастаманы тиімді іске асыру», – дейді ел азаматтары.

 

 

– Бұл – біздің жас мемлекетіміз үшін тағдыр шешті мәселелердің бірі. Үлкен реформа. Бәрі де ойдағыдай болады деп сенемін.

 

 

Латын қарпіне сатылап көшу барысын жан-жақты қарастырудың жауапкершілігі үлкен. Ғалымдар: «Атқарылатын қыруар шаруаны жүйелеп алуымыз керек», – дейді.

 

 

Ел ғалымдарының пайымдауынша, қазақ әліпбиін латын графикасына көшіру – келешегіміз үшін жасалған маңызды шешім. Ендігі міндет – бұл іске қоғам болып жұмыла атсалысу.

 

 

Ақпараттық жүйеде «AppStore» дейтін қосымша бар. Мұның не екенін айти саланың мамандары анық біледі. Қарапайым тілмен айтқанда, әртүрлі компьютерлік бағдарламалардың жиынтығы бұл. Сол жиынтыққа қазақстандық бағдарламаларды да енгізбекке қадам жасапты біздің ғалымдар. Бірақ «AppStore-лықтар» ат-тонды ала қашатын көрінеді. Себебі қазақ тіліндегі бағдарламалар халықаралық стандартқа сай келмейді. Халықаралық стандарт дегеніміз – латын әліпбиінің 26 таңбасына негізделген жүйе. Ал бізде 26-дан асып кетеді. Демек мұндай жағдайда сандық технологияны тізгіндеу – аспандағы айға қол созумен ұқсас дүние. Ғалымдардың жаңа әліпбиді латынның 26 таңбасына сыйдырып отырғаны сондықтан.

 

 

Тарихтың өзі куә. Қазақстан қай елге де қабақ шытқан емес. Әрқашан жылы шырай танытып, ынтымақтаса дамуға ынталы. Дегенмен қоңсылас мемлекеттермен аралас-құраластық басқаларына қарағанда батылдау. Олардың ішінен алға шығарып айтарымыз – Ресей.

 

Екі арадағы қарым-қатынастың іргесі қаланғалы 25 жыл. Осыдан ширек ғасыр ілгеріде Ресейдің Қазақстандағы, Қазақстанның Ресейдегі елшіліктері ашылып, қазақ-орыс байланысы басталған. Айтулы мереке қарсаңында Елбасы Ресей Федерациясының Президенті Владимир Путинге құттықтау жеделхатын жолдады.

 

«Елдеріміз арасындағы Еуразиялық экономикалық одақ, Ұжымдық қауіпсіздік шарт ұйымы, Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы, Шанхай Ынтымақтастық Ұйымы, Біріккен Ұлттар Ұйымы және басқа да көпжақты құрылымдар аясындағы ынтымақтастық Астана мен Мәскеудің сенім мен өзара түсіністікке негізделген стратегиялық әріптестігін дамытудың маңызды бөлігі болып саналады» – делінген жеделхатта. Сонымен қатар Нұрсұлтан Назарбаев әріптесіне ізгі ниетін білдірген.

 

2013 жылдың 11 қарашасында Қазақстан мен Ресей «ХХІ ғасырдағы тату көршілестік пен одақтастық туралы» екіжақты шартқа қол қойған болатын. Бүгінгі таңда мемлекетаралық қарым-қатынастар сол құжаттың аясында және соның ережелеріне сай дамып келеді. Сондай-ақ Нұрсұлтан Назарбаев пен Владимир Путиннің өзара достығы да қос елдің ынтымақтатығын одан әрі нығайтуға негіз. Бұл ретте қос халықтың да қолдау білдіріп отырғанын айта кеткен жөн.

 

Айтпақшы Ресей Федерациясының Президенті Владимир Путин де Нұрсұлтан Назарбаевқа құттықтау жеделхатын жолдаған. Ол Қазақстан мен Ресейдің стратегиялық серіктестікті жоғары деңгейде жүргізе білгендігін тілге тиек етіпті.

 

 

Мемлекет басшысының атынан жолданған тағы бір құттықтау Қытай Халық Республикасының Төрағасы Си Цзиньпинге арналған. Нұрсұлтан Назарбаев Си Цзиньпинді Қытай Коммунистік партиясы Орталық Комитетінің Бас хатшысы қызметіне қайта сайлануымен құттықтады.

 

«Сіздің басшылығыңызбен Қытай Коммунистік партиясы елдің әлеуметтік-экономикалық дамуын қамтамасыз ету және халықтың әл-ауқатын жақсарту барысында елеулі жетістіктерге жетті. Сізге достас Қытай мемлекетінің халықаралық беделі мен әлеуметтік-экономикалық қуатын арттыру жолындағы дамылсыз әрі жасампаз еңбегіңізге сәттілік тілеймін», – деп жүрекжарды ниетін жеткізген Елбасы.

 

Қазақ-қытай қарым-қатынасының да ерекше қарқынмен дамып келе жатқандығын көз көріп, құлақ естіп отыр. Оған санмен де, сапамен де көп мысал келтіруге болады. Бір ғана «Бір белдеу – бір жол» жобасының өзі – ауыз толтырып айтуға жарарлық айғақ. Нұрсұлтан Назарбаев пен Си Цзиньпиннің бастамасы негізінде қолға алынған «Ұлы Жібек жолын» қайта жаңғырту жұмыстары – күллі Еуразия құрлығының өміріне өзгеріс әкелер ғасырлық жоба. Осындай қарқынмен жүріп жатқан әріптестіктің келешегі кемел боларына Елбасы да, ел де сенімді.

 

 

«Сенімді серіктес» дейтін санатқа Біріккен Араб Әмірліктері де анық жатады. Оларды алыста болса да, ағайындай көреміз. Біраз сала бойынша қарым-қатынасымыз қарқынды. Атап айтқанда, мұнай-химия, ауыл шаруашылығы және атом өнеркәсібіне қатысты бірқатар бірлескен жоба жұмыс істеп тұр. Бірақ бүгінгідей жанталаста «осы да болады» деп отыру жарамас. Қазіргі көрсеткішке екпін бермесек, экономика еселенбейді.

 

Сол мақсатпен апта ортасында Президент Әбу-Дабидің тақ мұрагері, Біріккен Араб Әмірліктері Қарулы Күштері Жоғарғы Бас қолбасшысының орынбасары, шейх Мұхаммед бен Заид Әл Наһаянмен кездесіп, келіссөздер жүргізді.

 

 

 

Нұрсұлтан Назарбаевтың атына болмаса, Қазақстанға қаратып айтылған мұндай бағалау сөздер бұрыннан баршылық еді. «Болашақтың энергиясын» іздеген «ЭКСПО-2017» халықаралық көрмесінен кейін, тіпті алты құрлықтың айтары көбейген үстіне көбейе түсті. Расында айтулы шара абыройымызды асырып тастады. Бұл – әрине, талайғы күнгі талмай істеген жұмыстың тартуы.

 

Оның ішінде арнаулы және құқық қорғау органдарының да орны ерек. Себебі тыныштық болмаған жерде, абыройды жинамақ түгілі, айрандай төгеріңіз анық қой?!

 

Осы орайда Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаев Ұлттық қауіпсіздік комитетінің төрағасы Кәрім Мәсімовті қабылдап, сала мамандарының сапалы жұмысына алғысын білдірді.

 

 

 

 

Дүниені қанша шарласаң да, жылқыдай тектілікке ие жануарды іздеп-табу мүмкін емес-ау?! Жылқыны мінсең – көлік, кисең – киім, жесең – тамақ, ішсең – сусын. Қысқасы адамның бар керегіне жарап-ақ тұр.

 

Ал енді осындай жануардың психологиясын жақсы білген жұрттың да одан алыстап кетпесі заңдылық. Егер біреуден асып жатсақ, осы асыл қасиеттің арқасы болар?!

 

«Асу» деген ойымды анық ашатын бір ақпарат бар. Осы аптада Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы Алматыда апталығын өткізді. Бұл – Еуразия құрылығында тұңғыш рет ұйымдастырылған шара. Жиын өткізуге жайлы континентте ел көп қой?! Неліктен басқа емес, Қазақстан таңдалды? Жарты ғасырдан аса тарихы бар ұйымының бұл ұйғарымында қандай астар бар? 

 

«Еуразия апталығы» деп айдар тағылған Экономикалық Ынтымақтастық және даму ұйымының жиыны апта басында Алматыда ашылды. 13 елдің үкімет басшылары және министрлері бас қосты. Көксеген мұратты бір – қалайда аумақтың экономикасын тіктеу. Бұл кеңеске еуропаның кіл мықтылары бастамашы болып отырғаны бекер емес. Өйткені ұйымның Еуразия елдерінінің дамуын арттыруды көздейтін  бағдарламасы бар. Соны жұмылып орындау шарт.

 

 

Тек Еуразия елдері емес, басқа да мемлекеттер соңғы жылдары дағдарыстың дауылына ұрынды. Бірақ дамыған елдер есеңгіреп қалмады, керісінше естерін жиып, жаңашылдыққа ұмтылды. Серпіліске сеп болған да осы Экономикалық Ынтымақтастық және даму ұйымы. Одақтың бір емес бірнеше қиындықтан  өткені бар. Бұл жолы да жүйелі жоспарларының шетін шығарды. Соның бір тармағы ашық экономика бағытын ұстану.

 

 

Қазақстан ұйымға мүше емес, бірақ 10-нан аса комитетпен байланыс орнатқан. Оның сыртында біздің ел бірлестіктің «Елдік бағдарламасын» жүйелі іске асырып келеді. Нақтылап өтсек, жоспардың жолдары мынадай. Білім, медицина, жұмыспен қамту, іскерлік климат салаларын бәсеке қабілетті ету.

 

– Қазақстанның экономикасының 42 пайызы, 49 пайызы тіпті бұл ЕуроОдақтағы елдермен байланысты. Сондықтан біздер үшін бұл – басым салалар, негізі Қазақстан үшін. Себебі Еуропа, Батыс Еуропа елдері оның ішінде экономикалық тұрғыдан, инновация болсын, технологиядан дамыған елдер. Сондықтан біз экономиканың диверсификациясын жасауда оның инновациялық-экономикалық өсуде бізге бұлардың стандарттары таптырмайтын құрал.

 

Бұл тұста ұйымның бірыңғай жүйесі қандай деген заңды сауал туындайды. Тарқатып көрейік. Мәселен біз дамушы елдердің қатарынан табылу үшін олардың көрсеткіштерімен тең болуымыз керек. Жылдық ЖІӨ – 4 пайыз, инвестиция көлемі 30 пайыздан жоғары, шағын және орта бизнес 50 пайызға жету қажет. Сонда озық отыздыққа қосыламыз.

 

 

 

Сарапшы атаған бағыттар бүгінде іске асып келеді. Мәселен Азия мен Еуропаны жалғайтын транзиттік хаб құрылды. Батыс Еуропа-Батыс Қытай тасжолы – елдің экономикасын көтеретін бір жол. Онымен бірге 60 елдің азаматтарына және ЭЫДҰ өкілдеріне 30 күн визасыз режим орнаттық. Осы жетістіктердің арқасында өткен жылы тартылған инвестиция 20 пайызға көбейген.

 

 

 

 

Бизнес жүргізу бойынша Дүниежүзілік банктің есебінде 35-ші орында тұрмыз. Бұл да – алға басуымыздың бір көрінісі. Тағы бір белесіміз деп электронды жүйедегі жетістікті айтамыз.

 

 

1961 жылдан бері ұйымның беделі өспесе, бір елі де түскен емес. Жаһан экономикасының тірегі саналатын бірлестік ЖІӨ 60 пайызына ие болып отыр. Олар – дамыған елдер. Сондықтан көрсеткіштері жақсы. Дегенмен экономикасы қарыштап өскен мемлекеттер, бүгінде дамушы елдермен де байланысқа мүдделі. Өйткені ашық экономика саясаты қазіргі уақыттың талабы.

 

 

Өткен аптада Президент Инвестициялар және даму министрі Жеңіс Қасымбекті қабылдаған еді. Кездесуде Елбасы «Нұрлы жол» және «Нұрлы жер» бағдарламаларының маңыздылығы мен жүзеге асыру барысына тоқталып, нақты тапсырмалар жүктеген болатын.

 

Қос бағдарлама да ел болашағының баянды болуын қамтамасыз етуге бағытталған. Сондықтан олардың орындалуына атүсті қарау – үлкен қателік. Мұны Елбасының өзі әрдайым ескертіп отырады. Осы жолы да біраз мәселені ортаға тастап, ойға салған.

 

Президент қабылдауынан көп ұзамай, яғни осы аптада-ақ атаулы тақырыптар Үкіметтің талқысына тасталды. Егер жиында айтылған сандарды сөйлетсең, көңіл көншиді. Ал сапасы сын көтере ме? Құрылыста отандық өнімдер қаншалықты жиі қолданылуда?

 

 

«Нұрлы жер» бағдарламасының ипотекалық несиелендіру ісі өрге баспай тұр. Себебі екінші деңгейлі банктердің дені бұл жобадан бас тартты. Мәселен қазір елде ипотекасы бар адам борышын өтей алмаса, банк заң бойынша азаматтың жалғыз баспанасын тартып ала алмайды. Бұл екінші деңгейлі банктер үшін – үлкен тәуекел. Егер үй салып, оның төлеміне жете алмай жүрсе, шығын болары анық.

 

 

Ипотекалық сыйақы мөлшері – 17 пайыз, оның 7 пайызын мемлекет субсидиялайды. Тиімді деп ойлауыңыз мүмкін, бірақ бағдарламаның тағы бір тұсы бұдан да жеңіл қызметті ұсына алады.

 

 

Елімізде баспаналы болып қоныс тойын тойлап жатқандар аз емес. Солардың бірі – Мұртазиндер әулеті. 10 жыл бойы үй деп күйі қашқан отбасы ойламаған сәтте қуанышқа кенелген. Олар 90 шаршы метрлік 10 миллион теңге тұратын үйді алу үшін есепшотқа 3 миллион теңге салған. Несиенің мерзімі – 15 жыл. «Алғашқы алты жылда 70 мыңнан төлесе, қалған 9 жылда 50 мыңға төмендейді», – деп отыр. Әр шаршы метрі 115 мың теңгеден есептелген. Нарықтағы бағадан әлдеқайда төмен. Ал үйлердің сапасын Қазақстан Тұрғын үй жинақ банкінің жанындағы қоғамдық кеңес қадағалаған.

 

– Мынау үй – 90 шаршы метр. Мына жақта 10 сотық жер бар. 1-2 бөлме қосып кеңейтуге де болады.

 

Рас Қазақстанда тұрғын-үй құрылысының қарқыны жоғары. Мысалы биыл 10 млн шаршы метр тұрғын үй салу жоспарланса, қазір 7,9 млн шаршы метрі тұрғызылып қойған.

 

 

Қарқынды іске асып жатқан бағдарламаның қатарына әрине «Нұрлы жолды» қосуға болады. Инвестициялар және даму министрінің айтуынша, биыл елде 600 шақырым тасжол салынып бітеді. Олардың арасында Астана-Павлодар, Бейнеу-Ақтау, Ақтөбе - Атырау аралықтары бар. Жеңіс Қасымбек 2020 жылға дейін 6 жарым мың шақырым жолға ақылы жүйе енгізілетінін жеткізді. Олардан түсетін табыс көлемі 30 миллиард теңге болмақ.

 

 

 

Рас, Алматы-Қапшағай жолының құрылысы аяқталды. Тақтайдай тегіс жолдың игілігін мұндағы жұрт көріп отыр. Бұрын Алматыдан Талдықорғанға 3-4 сағатта қатынаса, қазір небәрі 2,5 сағатта жетуге болады. Сапасы да талапқа сай, берік әрі төзімді.

 

Қуаныш Ескендіров, «Қазавтожол» ҰК» АҚ Алматы облыстық филиалы директорының орынбасары

Қазір біз Алматы-Қапшағай жолымен келе жатырмыз. Бұл аумаққа 2018 жылдан бастап ақылы жүйе енгіземіз. Әзірге Қапшағайға дейін, одан кейін Талдықорға дейін ақылы етуге ұмтыламыз. Бағасы әзірге нақты бекіген жоқ. Шамамен айтсам Астана-Бурабай тас жолындағы тарифтен тең болмақ.

 

«Нұрлы жол» бағдарламасы шеңберінде «Орал - Тасқала - Ресей» бағытындағы тасжолдың 70 пайызы жөнделіп бітті. Мердігер мекеме биылға жоспарланған аумақта жөндеу жұмыстарын сәтті аяқтап, ел игілігіне берді. Міне еліміз бойынша күннің сәулесіндей жарқыраған жолдардың жөні осындай. Ал құрылыстың әлі бірнеше жылға созылатынын ескерсек, Қазақстан транзиттік әлеуеті артқан елдің бірі, экономикасы алға басқан мемлекеттің бірегейі болмақ.

Біз «Жақсы жол – елге жора» деген тәмсілден ой түйген халықтың ұрпағымыз. Соның айқын айғағы болар: көліктік-логистикалық салаға көбірек көңіл бөлінуде. Соңғы жылдардың өзінде қаншама шақырым тақтайдай тасжол мен теміржол төселді. Ескеретін жайт, бұл жолғы логика бұрынғы кеңестік кезеңнің тар шеңберде ширығып жатқан ойынан құтқарды. Қазір Астанадан шуақ тәрізденіп республиканың бар тарабына жолдар тартылуда. Нәтижесінде «бүгінгінің байлығы» саналатын уақытты үнемдеуге мүмкіндік туды.

 

Президенттің «Ұлт жоспарында» жауаптыларға жүктеген тағы бір міндеті – кедендік транзиттегі кедергілерді жою. Осы ретте қазан айының басында сала қағазбастылықтан құтылуға қадам жасаған. Яғни «Астана-1» атаулы ақпараттық жүйені қолданысқа енгізіп еді. Жұмыстың автоматтандырылғанына бір айдан асты. Қандай өзгеріс бар? 

 

– «Астана кедендік рәсімдеу орталығы»– алыс-жақын шетелден келетін тауарды бірден-бір реттейтін орталық. Дәл осы мекемеде алғаш келген көліктер жүктерін тиеген осында қояды. Одан кейін оларға бірыңғай талон берілген соң, құжаттар түгенделіп декларация қолға тиеді. Ал ол процестердің барлығы «Астана-1» ақпараттық жүйесі арқылы электронды түрде жүзеге асырылады.

 

Кеден – ел қазынасына кіріс әкелетін жілікті саланың бірі. Сауда жүрген жерде пайда бар. Алайда пысықайлардың кесірінен кейде қаражат діттеген жерге жетпейтіні рас. Сала басшылары осыны ескеріп жаңа реформаны қолға алды. Пилоттық жоба алғаш болып елордада іске қосылды. «Астана-1» ақпараттық жүйесі кедендік рәсімдеуді түбегейлі өзгертті.

 

 

– «Астана-1» ақпараттық жүйесі бұл – тауарлардың кеден шекарасынан келгенінен және тауарларды тазарту бойынша электрондық декларациялау секілді толық қамтитын жаңа бағдарлама. Бұрын мемлекеттік кірістер органдары транзиттік операцияларды жедел орталық және кедендік тазартуда жүзеге асыратын «Тайс-2» бағдарламасымен жұмыс істеді.

 

 

 

Бұдан ұққанымыз, кедендік декларация бұрынғыдай қағаз күйінде емес «Астана-1» ақпарат жүйесінің порталында электрондық үлгіде толтырылады. Инспекторлар тауар тасымалдаушының құжатын бір жүйеден көреді. Бекеттегі кедендік рәсімдеу жұмыстарын таспадан сырттай бақылауға мүмкіндік бар. Кәсіпкерлер көліктерін қала сыртына қалдырмай, осы жерде бүкіл шаруасын бітіреді. Фитосанитарлық және ветеринарлық бақылау, өнімге сертификат алу «Бір терезе» қағидатына негізделген. Заманауи тексеру пунктері мен түрлі деңгейдегі қоймалар талапқа сай.

 

 

Жаңа бастама кәсіпкерлерді қолдау. Бақылау бекетінде күтіп шаршамайды. Қолма-қол ақшасыз төлем ыңғайлы. Еш кедергі жоқ.

 

 

Ақпараттық жүйе Дүниежүзілік сауда ұйымы және Еуразиялық экономикалық одақтың барлық талабына сай.

 

 

Ұлт жоспарының 38-қадамында көрсетілген бастаманың берері мол. Бекетте жүргізілген рәсімдерді мемлекеттік кірістер комитетінің аудиторлық бөлімі сырттай бақылап, есеп жүргізеді.

 

 

Яғни «Бір терезе» арқылы кедендік рәсімдеудің жаңа тәртібі барлық өңірде енгізіледі деген сөз. Қазіргі уақытта 19 кедендік рәсімдеу аймағын салуға үшін жеке инвесторлар іздестіріліп жатыр. «Астана-1» ақпараттық жүйесі әлемнің 90 елінде қолданылатын «АСИКУДА» бағдарламасы негізінде жасалған. Кедендегі қанатқақты жобаның аясында бас шаһар бойынша жыл басынан бері 10 мыңға жуық декларация қабылданып, қазынаға 80 млрд теңге пайда түскен. Мамандар: «Соны бастама салаға тың серпін береді», – деген үмітте.

 

 

Биыл егін бітік шықты. 21 миллион тоннадан аса астық жиналды. Соның үштен екісінен көбі әлемдік стандарттарға сай келетін жоғары сапалы өнім деседі. Бұл еліміздің агроөнеркәсіп кешенінің әлеуеті зор екенін көрсетіп отыр.

 

Бүгінде мемлекет ауыл шаруашылығы саласын жүйелі түрде жетілдіруге және әртараптандыруға бағытталған саясат жүргізуде. Соның бір дәлелі ретінде майлы дақылдар егілетін егістік алқабының айтарлықтай көбейгенін айтуға болады. Агроөнеркәсіп кешенін дамытудың 5 жылдық бағдарламасына сәйкес, осы жылы астық алқаптарының көлемі 2,3 млн гектарға азаюы тиіс еді. Себеп – ысырап. Осы уақытқа дейін біз 2,9 млн тонна бидайды артық алып, иегере алмай келіппіз. Расымен, солай. Қайбір жылы жиналған бидай қамбаға сыймай, далада шіріп еді, алдыңғы жылы шабылып бітпей, қар астында қалғаны бар.

 

Биылғы астық жинау науқаны қалай аяқталды? Рекорд жаңартқан кімдер? 

 

Әрине бұл салада шешімін күткен мәселелер де жоқ емес. Ауылшаруашылық қызметкерлері күні бас қосқан қостанайлық шаруалар саладағы өзекті мәселелерді талқыға салды.

 

 

 

Әрине диқандар қауымы ала жаздайғы адал еңбегінің, маңдай терінің ақталғанын қалайды. Биылғы жаз мезгілі де оларға жайсыздау тиді. Әсіресе облыстың оңтүстік өңірін құрғақшылық жайлады. Мысалы Арқалық қаласына қарасты шаруашылық алқаптарына небары 25 мм ылғал түскен. Бірақ осындай қиындықтарға қарамастан, қара жердің қадірін жақсы білетін қостанайлық диқандар мол өнім ала білді.

 

Еліміздегі астықты үш өңірдің алған өнімі шамалас болғанымен, Солтүстік Қазақстан облысынікі Ақмола, Қостанайға қарағанда қомақтылау. Көршілерімен салыстырғанда солтүстікқазақстандықтар 400 мың тоннадай көп астық жинаған. Теріскейде шығымдылық та жоғары, орташа есеппен гектарынан 18 центнерден айналған. Келер жылы олар майлы дақылдар көлемін миллион гектарға жеткізбек.

 

 

Облыс басшысының айтуынша, майлы  дақылдардың бәрі экспортқа кетеді. Ал бидай сатылымы әзірге тоқтап тұр.

 

 

Ақмола облысында бидай шығымы төмен болғанымен, сапасы жоғары. Жиналған астықтың 90 пайызға жуығы 3-ші сұрыпқа жатқызылған. Сондықтан сұраныс жоғары. Бұл өңірден жыл басынан бері 1 миллион 200 мың тонна бидай экспортқа жіберілген. Тағы бір миллион тоннасы жақын маңда шетелдерге жол тартады. Ақмолалық шаруалар егістік алқаптарын әртараптандыру ісін де жүйелі жолға қойған.

 

 

Дәл қазір бидай бағасының төмендігі шағын шаруашылықтардың жағдайын шатқаяқтатып жібергені де рас. Кейбіреулер 4-ші сұрыпты астықтың тоннасын 27-28 мың тенгеге қырман басынан сатуға мәжбүр. Басқа амалдары жоқ. Себебі несие, еңбекақы төлемдері күттірмейді.

 

 

Жердің жомарттығы егіншінің мәрттігіне байланысты екендігін өмірдің өзі дәлелдеп отыр. Мысалы, облыс бойынша орташа түсім 12,5 центнер болса, топырағы соншалықты құнарлы деуге келмейтін Федоров ауданында 28 центнерден алғандар бар. Тобыл өңіріндегі майлы дақылдардың алтыдан бір бөлігі осы ауданда егіледі. Және органикалық егіншілікке негізделген таза өнім толық дерлік экспортқа кетеді. Ауданда 3 өсімдік май зауыты бар. Төртіншісі салынып жатыр.

 

 

Міне істің ебін тапқандардың есебі түгел. Ал енді дәнді дақыл түрінде сатушылар әзірге баға күтіп, әліптің артын бағып отыр.

 

 

Тобыл өңірінде жиналған 5 миллион тонна астықтың 1,5 миллионы өзімізде өңделеді. Яғни одан ұн тартылады. Бұл көрсеткіш бойынша Қостанай облысы елімізде көш бастап тұр. Алдағы жылы бидайды терең өңдейтін зауыт салынатындығын ескерсек, дайын өнім көлемі арта түсетіндігі айғақ.

 

 

Қазақ жерінде 85 мыңға жуық ірілі-ұсақты өзен бар. Солардың ішіндегі ерекшеленері – Ертіс. 1700 шақырымды алып жатқан өзенді тұрмыстық мақсатта қолданса, зор әлеуетке ие. Биыл осы мақсатта біраз іс атқарылыпты.

 

Бұл жылы көрші Ресей елімен су қатынасы жандана түскен. Жалпы навигация барысында өзен арқылы ішкі нарыққа 1,5 миллион тонна құрылыс материалдары тасымалданған. Ал Ресейге 100 мың тоннадан астам қиыршық тас жеткізіліпті. Өзеннің басы-қасында жүрген мамандардың айтуынша, тасымал көлемін арттыруға мүмкіндік зор. Тек жұмысты жүйелейтін бағдарлама толықтай іске қосылмапты. 

 

Қарт Ертістің бойында өскен Евгений Чернов өзеннің қадірін біледі. Кәсіпкер қиялынан шыққан бұл туындысын «кеме» деп мақтанышпен атайды. Дәл осылай атауға негіз бар, себебі бұл су көлігін басқару жүйесі теңізде жүзетін кемелермен бірдей. Кеме су үстіндегі үй іспеттес – жанға жайлы.

 

Кәсіпкер алып су көлігін тұрғызуға 80 млн теңге жұмсап, Ертіс өзенінде жолаушылар тасымалын дамытпақ ниетте. 20 орынға шақталған жүздеген шақырымды еңсеруге  қауқарлы.

 

 

Соңғы сапарларын аяқтап жатқан жас капитандардың арманы да осы. Енді 9 ай тынымсыз еңбек еткендер техникаларын келесі навигацияға дайындайды. Жас маман Артем Латыпов үшін бұл – алтыншы навигация. Ал оның әріптесі Александр Лохов кемені келесі маусымға сайлауға кіріскен.

 

Өзенде жолаушылар тасымалына қарағанда жүк тасымалдаудың қарқыны жақсы. Навигация басталғалы өңірден Ертіс арқылы Ресейге 50 рейс жасалып, тұрмысқа қажет өнімдер тасымалданды. Биыл техникалық тұз бен ағаш өнімдерін жеткізу қайта жанданды. Павлодардың тұзы Ханты-Мансийск өңіріндегі мұнай кен орындарына жеткізілген. Өнімді сыртқа тасымалдау 10 жыл тұралаған. Тауарды көбірек тасуға өзеннің тереңдігі кедергі. Елімізде Ертістің табанын тазалап тереңдету жұмыстары мемлекеттік бағдарлама аясында жолға қойылған. Ал Ресейде жұмыс қарқыны баяу.

 

 

Павлодар – көрші елдермен су қатынасын сақтап қалған жалғыз аймақ. Өңірде өзен арқылы бағыттар реттелген. Өзеннің әлеуетін арттыру мақсатында қос мемлекет тарапынан тиісті жұмыстар атқарылып жатыр. Ереванда өткен Үкімет басшыларының кездесуінде өзен арқылы жүк тасымалын дамыту жөніндегі келісім мақұлданды. Құжатқа Еуразиялық  экономикалық Одақ шеңберінде қол қойылмақ.

 

 

Еліміз бойынша жалғыз кеме жөндеу зауыты Павлодарда. Кәсіпорын жұмысы инвестор келгелі қайта жанданып, жаңғырту жүргізілді. Бірнеше жылда 50 ірі кеме жөнделіп, өзенге шығарылды. Десе де, кәсіпорынның тамырына қан жүгірту үшін қолдау керек. Тиімді жобаны жүзеге асыруға, әрине, көлік құралдары қажет. Су көліктерінің дені – Кеңес заманында салынғандар. Көбі пайдалануға жарамсыз болып қалған.

 

 

Айта кетейік, былтыр Ертіс арқылы Павлодарға Оңтүстік Кореядан Солтүстік су жолы арқылы алғаш рет бағалы жүк тасымалданды. Жергілікті мұнай-химия зауытының тапсырысымен жоғары технологиялы реакторлар теңіз асып, Каменский мүйісінен өзен баржаларына тиелді. Бұл өзеннің әлеуетін паш ететін жалғыз мысал емес. Ортақ бағдарлама жүзеге асырылса, қатынас  өркендей бермек.