«Елімізде Халық үніне құлақ асатын мемлекет» тұжырымдамасы орныға түсті. Парламенттің рөлі артты. Үкіметтің жауапкершілігі күшейді». Президент Қасым-Жомарт Тоқаев Конституцияның 30 жылдығына арналған «Конституция және мемлекеттілік: құқық пен болашақ диалогы» атты ғылыми-практикалық конференцияда осылай деді. Мемлекет басшысы мұндай нәтижеге ауқымды саяси реформаның нәтижесінде қол жеткізгенімізді атап өтті. «Әсіресе 2022 жылғы Конституциялық реформа Ата заңымыздың жаңаруына жол ашты», – деді Президент.
Конституция – тәуелсіздіктің төлқұжаты. Ел ішіндегі тәртіп пен тұрақтылықтың шамшырағы да – осы басты құқықтық құжатымыз. Дала заңынан қазіргі Ата заңымызға дейін тарихи жолдан өткен бұл құжат еліміздің құқықтық іргетасын қалады.
Қасым-Жомарт Тоқаев, Қазақстан Республикасының Президенті:
-Еліміздің басты заңына «Біз, ортақ тарихи тағдыр біріктірген Қазақстан халқы...» деген сөздер жазылды. Конституциямыз Тәуелсіздігімізді нығайтуға зор ықпалын тигізді, еліміздің одан әрі дамуына даңғыл жол ашты. Қазақстан дербес мемлекет ретінде әлем қауымдастығының белді мүшесі атанды.
30 жылда Ата заңға алты рет өзгеріс енгізілген. Ең ауқымдысы - 2022 жылы өткен республикалық референдум нәтижесінде жүргізілген реформа.
-Шын мәнінде, 2022 жылы жүргізілген реформа Қазақстанның конституциялық құрылымы тарихындағы ең мазмұндысы еді. Мұндай реформаны қолға алуға сол кезеңдегі өте күрделі саяси жағдай себеп болды. Конституцияның басты ережелерінен айнымайтынымызды дәлелдедік. Сондай-ақ ел бірлігі, халықтың тыныш әрі берекелі өмірін қамтамасыз ету және ішкі саяси тұрақтылықты сақтау секілді мемлекетіміздің жоғары құндылықтарын берік ұстанатынымызды көрсеттік. Осы шешімнің арқасында бүгін Конституцияның 30 жылдық мерейтойын атап өтіп отырмыз.
Тұтас халық қолдаған реформа нәтижесінде Қазақстан суперпрезиденттік басқару формасынан күшті парламенті бар президенттік формаға көшті. Осылайша елімізде биліктің бірегей үлгісі пайда болды. Мемлекеттік басқару жүйесі жаңа қағидаға сай жұмыс істей бастады.
-Еліміздің саяси жүйесінде «Күшті Президент – ықпалды Парламент – есеп беретін Үкімет» қағидаты орнықты. Бұл билікте өзара тиімді байланыс пен тепе-теңдікті сақтауға мүмкіндік берді. Президенттің жеті жылға бір рет қана сайлануы ел тарихындағы аса маңызды саяси-құқықтық бетбұрыс деп айтуға толық негіз бар. Себебі мұндай жағдай Қазақстанда бұрын-соңды болған емес.
Бұған қоса Президенттің жақын туыстарына саяси мемлекеттік қызметші болуға және квазимемлекеттік секторда басшылық лауазымдарды иеленуге заң жүзінде тыйым салынды. Ата заңның реңін өзгерткен реформалардың бірі осы болып отыр.
Ермек Абдрасулов, Л.Н. Гумилев атындағы EҰУ «Конституциялық және азаматтық құқық» кафедрасының профессоры:
- Билікті Парламентке бөлісіп, Үкіметке, жергілікті органдарға беру үлкен бір жетістік деп ойлаймын. Екіншіден, Президент партиядан тыс болып, Парламенттің шешімдер қабылдауына еш әсер етпеуі, Мәжілістің рөлін күшейту, өйткені қазір осы реформадан кейін тек қана мәжіліс заңды қабылдайтын болды, ал сенат мақұлдайды, келіседі.
БИЛІКТІҢ ҚАЙНАР КӨЗІ – ХАЛЫҚ
Биліктің қайнар көзі – халық. Ал халықтың билікке араласатын тұсы – сайлау. Конституциялық реформа аясында Елдегі сайлау жүйесіне де бірқатар өзгеріс енді. Мәселен, Мәжіліс сайлауында халық бұрынғыдай партияға ғана дауыс беріп қоймай, бірмандатты аумақтық сайлау жүйесі арқылы тікелей өз кандидатына да дауыс берді. Ал ауыл әкімдерін бұрынғыдай тағайындау принципінен кетіп, жергілікті халықтың таңдауы нәтижесінде сайланатын болдық.
- Жаңа талапқа сәйкес Президент, Сенат, Мәжіліс және мәслихаттар сайлауы өтті. Өкілді билікке әртүрлі көзқарастағы саяси күштер мен азаматтар келді. Түрлі саяси партиялар Парламенттен орын алды. Аралас сайлау жүйесі тәуелсіз үміткерлерге жол ашты. Барлық деңгейдегі мәслихат депутаттарының 90 пайызы бір мандатты округтен сайланды. Төрт жылдың ішінде барлық ауыл әкімдері жаңа ережеге сәйкес сайланды. Олардың көбі – бұрын мемлекеттік қызметте жұмыс істемеген азаматтар.
Мемлекет ауыл әкімдерін сайлаудағы тәжірибені биылдан бастап аудан және облыстық маңызы бар қала әкімдерін таңдауда қолданады. Осылайша, билікке тағы бір лек, жаңа буын өкілдері келеді деген сөз. «Бұл – Орталық Азия аймағында бұрын-соңды болмаған тәжірибе», - деді Президент.
-Елімізде «Халық үніне құлақ асатын мемлекет» тұжырымдамасы орныға түсті. Азаматтарымыз ел өміріне қажетті шешімдерді қабылдау үдерісіне белсене қатысатын болды. Әсіресе реформаларды жүзеге асыру ісінде билік пен қоғамның мүддесі бір екені анық байқалды. Елдегі өзгерістер, ең алдымен, халықтың игілігі, ұрпақтың болашағы үшін жасалып жатыр.
Елімізде заң үстемдігін қамтамасыз ететін аса маңызды институт Конституциялық сот құрылды. Бұл да Конституциялық реформаның жемісі. Енді азаматтар қандай да бір заң өз құқығы мен бостандығына нұқсан келтіреді деп санаса, Конституциялық сотқа жүгіне алады. Екі жарым жыл ішінде бұл органның қарауына 11 мыңнан астам өтініш түскен.
Бақыт Нұрмұханов, ҚР Конституциялық соты төрағасының орынбасары
- Қазіргі таңда Конституциялық сот осы өтініштерді қараудың нәтижесінде заңдардың 5 мыңнан артық жекелеген құқықтық нормаларына талдау жасап, баға берді. 400-ден астам қаулы қабылдады, 74 нормативтік қаулы қабылдады. Ол әрбір нормативтік қаулыны бір заң деп бағалау керек. Осы уақытта бірқатар нормаларды Ата заңның талаптарына қайша келеді деп тапты. Сол сәттен бастап олардың заңдық күші жойылды.
ТӘРТІПКЕ БАС ИГЕН ҚҰЛ БОЛМАЙДЫ
Сот жүйесінде де түбегейлі өзгерістер бар. Бүгінде азамат пен мемлекет арасындағы дауларды әділетті шешудің жаңа тетігі қалыптасқан. Соттар енді бұрынғыдай мемлекеттің ығына жығыла бермейді. Әділ шешім шығарады.
- Сот үкімінде субъективтілік азайып, анағұрлым әділетті шешімдер шығарыла бастады. Қазіргі статистика азаматтар мен кәсіпкерлердің мемлекеттік органдарға қарсы істерде 60 пайызға дейін жеңіске жететінін көрсетіп отыр. Жүргізілген реформалар сот жүйесіне сенімді айтарлықтай арттырды. Судьяларды іріктеу және тағайындау үдерісін әділ әрі ашық етіп, олардың тәуелсіздігін күшейтті. Сот әкімшілігі жетілдіріліп, сот ісін жүргізуді цифрландыру басталды. Бұрын азаматтар іске қатысты шағымдану мүмкіндігі жоқтығына жиі арызданатын. Сондықтан кассациялық соттарды құру және биылғы 1 шілдеден бастап «жаппай» кассация қағидатын енгізу Қазақстанның сот жүйесін жаңғыртудағы маңызды қадамдардың бірі болды.
«Тәртіпке бағынған құл болмайды». Батыр Бауыржанның осы тәмсілін кейінгі буынның санасына сіңіру керек. Заңды қасақана бұзатын басбұзарлар көбеймеу үшін жас ұрпақтың құқықтық сауатын арттырып, мектеп қабырғасында, жоғары оқу орындарында құқықтық тәрбие жұмысын күшейту қажет. Балаларға заңдарды қарапайым тілмен түсіндірген абзал», - деді Президент.
-Бұқаралық ақпарат құралдары мен әлеуметтік желі арқылы тиісті жұмыс жүргізілуі керек. Жастардың құқықтық санасына отбасындағы тәрбие де зор ықпал етеді. Мұны ешқашан ұмытпауымыз керек. Ата-ана, мектеп және мемлекет күш жұмылдырып, бала тәрбиесіне баса мән бергені жөн. Сонда ғана заңға бағынатын, өзінің де, өзгенің де құқығына құрметпен қарайтын ұрпақ тәрбиелейміз. Заң мен тәртіп – Әділетті Қазақстанды құрудың басты алғышарты.
30 жыл тарихи өлшем тұрғысынан өте қысқа уақыт. Дәл осы ширек ғасырдан сәл астаны мерзім ішінде Ата заңымызды барынша кемелдендіріп, жұрт қызығатын батыстың демократиясына қол жеткізу оңайға соға қоймас. Бірақ біз бет түзейтін тағы бір бағыт бар. Ол шығыс шайырлары нсихаттайтын гуманизм, адамды, адамзатты сүю идеясы.
Жанар Темірбекова, Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ ректоры:
- Конституцияның мән-мағынасы тереңде жатыр. Бұл ғылыми парадигма, мемлекеттік басқару ғана емес. Бұл терең мәдени байланыстар, мәдени құндылықтар. Сөз бастандығы, жалпыға бірдей адами құндылықтар бұның негізі қай жақта... Бұл маңызды идеялар адамды сүю, адамгершілікті жоғары қою, адам баласын еш бөлмей қадірлеу шығыс ойшылдарының еңбектерінде кездеседі.
Бүгінгі жиынға алғашқы Ата заңды жазуға қатысқан азаматтардан бастап, 3 жыл бұрынғы ауқымды реформаның басы-қасында болған заңгерлердің көпшілігі қатысты. Президент бірқатарының еңбегін елеп, мемлекеттік наградалармен марапаттады.
Досжан Ысқақ, тілші:
-Әз Тәукенің Жеті жарғысынан бастау алатын Қазақстанның Ата заңы қоғамда құқық үстемдігін орнатудың басты кепілі саналады. Ал бүгінгі шараға қатысқан сарапшылар 30 жыл бұрын қабылданған Конституция бүгінде ел дамуының басты құқықтық құжатына айналды деп отыр. Конституциямызда елдің басты байлығы азаматтары екені және Адам құқығы мен бостандығы алдыңғы қатарға қойылатыны көрсетілген. Біздің қоғам арқа сүйейтін басты қағида да осы болса керек.
Авторлары: Досжан Ысқақ, Айдос Меделбеков
