Биыл қазақтың біртуар композиторы, күйші, дирижер әрі халық әртісі Нұрғиса Тілендиевтің дүниеге келгеніне 100 жыл толып отыр. Ол – қазақ музыкасының алтын дәуірін қалыптастырған ұлы тұлға. Оның ұлылығы неде? Композиторды өзгелерден ерек ететін не?
Майгүл Қазтұрғанова, әнші, ҚР Халық әртісі:
- «Нұрғисаның етін бөлшектеп кесіп алып, лақтырып тастасаң, сол жерде бүлкілдеп музыка ойнап жатады» деп бір адам жазып еді. Нұрағаң сондай музыкальный болған. Ол кісі «алдымен адам бол, содан соң маман бол» деп айтатын. Ұрысса да, Нұраға әзілмен ұрысады. Жаңа ән береді ғой, сондай қатты қобалжып, шашымды тыр-тыр қасимын. Қазір дұрыс айтпаймын, Нұрағаңнан қазір таяқ жеймін деп ойлаймын. «Майгүл, не болды саған, басың биттеп кетті ме?!» деп айтатын.
Қазақ даласын күмбірлі күйімен тербеген дәулескер күйші, сайыпқыран сазгер жайлы көзін көргендер естелік айтқанда еріксіз елтисің. Ол 1925 жылы 1 сәуір күні Алматы облысы Іле ауданында дүниеге келген. 400-ге тарта ән мен романстың авторы. 50-ден астам драмалық қойылымға, 19 көркем фильмге, 14 деректі-хроникалық фильмге музыка жазды.
Жексенбек Нұржауов, ҚР Еңбек сіңірген қайраткері:
-Тұла бойы тұнып тұрған музыка. Домбырашылығы, композиторлығы, дирижерлығы, жан-жақтылығы, әрбір жанрда музыка жазғандығы сонымен ерекшеленеді. Опера да жазды, балет те жазды, романс та, контада да, күй де жазды, қазақтың халық әндерін де жазды. Қазақ халқының біртуар азаматы.
Ол құстың тілін білген, аққуды күймен тербеткен композитор.
Дариға Тілендікеліні, жары:
-Ақшидің көлінде түсті бұл. 3 аққу әкеледі. Біреуін біреу ұрлап алып кетеді. Қалған екі аққуды бір-бірімен жұғыстырайын десе, жұқпайды. Жаңағы аққу күйін жазып, көлдің жағасына айғайлатып тұрып қояды ғой. Біраз уақыттан кейін аққулар ақырын-ақырын келіп-келіп, көлдің ортасына тура музыкаға елітіп, екеуінің мойынын айқастырып, сүйісетін жері бар. Міне, ғаламат. Соны жасады ғой.
Нұрғисаның алғашқы ұстазы – Тіленді. Әкесі оны жастайынан күйшілік өнерге баулыған. Бала Нұрғиса әкесінің арқасында Шашубай мен Исаның, Нартай мен Үмбетәлінің алдын көрген. Әкеден көрген өнеге Нұрғисаның бойына сіңеді. Оның тағы бір қасиеті – талантты жазбай танитындығында.
Тұрсынхан Қарақожаева, ҚР Еңбек сіңірген әртісі:
- 11-сыныпта оқып жүрген кезімде Алматыда Құрманғазы атындағы орталықта байқау болды. Байқауға қатысқан кезімде Нұраға бас жюри болып отырды. 1-тур өтті, 2-3-ші тур өткеннен кейін сахнаға шығып, менің маңдайымнан сүйіп, дыбысың ерекше, мен сені жұмысқа шақырамын деді. Мен Нұрағамның қол астында 14 жыл жұмыс істедім.
Нұрғиса Тілендиев 1982 жылы «Отырар сазы» халық аспаптар оркестрін құрды. Ол қазақ музыкасында симфониялық жанрды ұлттық бояумен өрнектеген алғашқы композитор. Бұл оркестр қазақтың дәстүрлі музыкасын жаңа деңгейге көтерді.
Қали Сәрсенбай, ҚР Еңбек сіңірген қайраткері:
- Бұл енді қазақ музыка тарихында мұзжарғыш болған адам. Болмысы, бітімі бөлек. Композиторлығымен қоса дирижерлығы сұмдық. Тіпті нотаға қарамайтын адам. Соның бәрін бойына сіңіріп алған. Мінезсіз өнер тумайды. Бұл кісінің бойына алапат мінез берген. Үлкен музыка, үлкен өнер үлкен мінезден, үлкен қасиеттен туады.
Композитордың «Әлқисса», «Махамбет», «Ата толғауы», «Аққу» сияқты күйлері халықтың жадында сақталып, дәуір үнін жеткізіп келеді. Ал «Өз елім», «Құстар әні» секілді әндері әр қазақтың төрінде шырқалып жүр. Шырқала да бермек.
Құралай Жұмахан
